Milyarlarca lira toplandı, ama iletişim hala çöküyor: Deprem vergisi nereye gitti?

17 Ağustos ve 12 Kasım 1999 zelzelelerinin akabinde, devrin iktidarı tarafından, oluşan maliyeti karşılayabilmek için yeni vergiler getirilmişti. Bu vergilerden birisi de kamuoyunda “deprem vergisi” olarak bilinen özel irtibat vergisiydi. Süreksiz olarak getirilen bu vergi AKP periyodunda kalıcı hale geldi. O periyotta bu vergi 1 yıllığına getirilmişti. Fakat daha sonra mühlet uzatıldı. 2004 yılında da kalıcı hale getirildi.

145 MİLYAR LİRA TOPLANDI

1999 yılından bu yana 26 yıldır da uygulanıyor. Cep ve sabit telefon faturalarından, dijital ve kablolu tv yayınlarından, internet hizmeti faturalarından yüzde 10 oranında özel bağlantı vergisi alınıyor. 19 Mayıs Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Murat Batı, “Mart 2025 itibariyle toplamda 145 milyar lira özel bağlantı vergisi tahsil edilmiş. Yıllık ortalama dolar kuru ile hesaplanınca 2025 Mart dahil tahsil edilen meblağ yaklaşık 40 milyar 165 milyon dolardır” tespitinde bulundu.

SADECE BU YIL 45 MİLYAR!

Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın bütçe datalarına nazaran de, özel irtibat vergisinden yalnızca bu yıl 45.1 milyar lira gelir hedefleniyor. Ocak-mart periyodu datalarına nazaran, özel irtibat vergisinde tahakkuk meblağı 10.2 milyar lira. 3 aylık tahsilat ise 9.9 milyar lira olarak gerçekleşti. Tahsilat bütçe amacı oranı 3 ayda yüzde 22 oldu. Yıllardır “deprem vergisi” olarak bilinen özel bağlantı vergisinin nereye, ne için kullanıldığı sorusu gündeme geliyor.

MALİYE’NİN YANITI

Maliye ise vergi gelirlerinin yalnızca muhakkak masraflara harcanmasına yönelik bir uygulama olmadığını savunuyor. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek de, Ekim 2023’te TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nda bakanlığının bütçe görüşmelerinde “deprem vergilerinin” nereye harcandığını soran milletvekillerine, kendisine 10 yıl evvel zelzele vergileri sorulduğunda verdiği karşılıktaki bir konunun cımbızla ön plana çıkarıldığını belirterek, şu karşılığı vermişti:

“O vakit, ‘Deprem vergisi diye bir vergi yok. Zira bütün vergiler bir havuza toplanıyor, o havuzdan çiftçiye, eğitime, sıhhate, duble yollara ayrılıyor’ diye sıraladım. Tüm kamu harcamalarını sıraladım. ‘Eğer zelzele fonu kurulsaydı, o vakit farklı bir hesapta izlenirdi. Zelzele nedeniyle getirilmiş vergiler var ancak o vergiler genel bütçe havuzuna girdiği için harcamalar nereye yapıldıysa bütün harcamalar oraya yapıldı’ dedim. Ona karşın akılda zelzele vergileri şuraya harcandı, buraya harcandı… Vergiler nereye harcanıyorsa, o vergiler de oraya harcandı.”

FON KURULDU LAKİN…

Yaklaşık 50 binden fazla yurttaşın hayatını yitirdiği 6 Şubat 2023 sarsıntılarının akabinde çıkarılan maddeyle, Afet Tekrar İmar Fonu kuruldu. Fakat bu fon da “afet öncesi değil afet sonrası” yapılacakları düzenliyor. Fonun kurulmasına ait yasa 21 Mart 2023 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlararak yürürlüğe girdi. Yasanın gayesi, “doğal afetler nedeniyle genel hayata tesirli afet bölgesi ilan edilen alanlarda; imar, altyapı ve üstyapı çalışmaları için gerekli kaynağın sağlanması, yönetilmesi ve ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına aktarılması emeliyle Afet Tekrar İmar Fonu (Fon) kurmak, fonun idaresi ve faaliyetlerine ait metot ve temelleri düzenlemek” olarak belirtiliyor. Bu maksatla da Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı hukuksal kişiliğe sahip Afet Yine İmar Fonu kuruldu. Fonun Yönetim Kurulu; Hazine ve Maliye Bakanı başkanlığında, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı, Tarım ve Orman Bakanı, İçişleri Bakanı, Ulaştırma ve Altyapı Bakanı ile Strateji ve Bütçe Başkanı’ndan oluşuyor. Maddede fonun kaynakları da şöyle sıralanmıştı: “Yurt içi ve yurt dışı kaynaklı her nevi nakdi bağış, yardım, hibe ve krediler. Bütçeye bu gayeyle konulacak ödenek. Fon tarafından kurum ve kuruluşların mevzuatındaki her türlü kısıtlamalardan muaf tutularak yurt içi ve yurt dışı sermaye ve para piyasalarından sağlanan finansman ve kaynaklar. Öbür gelirler.”

FONUN FALİYETİ

Fondan ne kadar harcama yapıldığı genel bütçe masrafları içerisinde görünmüyor. Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın 2024 Faliyet Raporu’nda ise, Afet Tekrar İmar Fonu bakanlığa bağlı kuruluşlar içerisinde yer alıyor. Fakat fonun masrafları konusunda bilgi yok. Raporda, geçen yıl, bütçe ödenek ve masraflarının program, alt program ve faaliyet seviyesinde dağılımı tablosunda, şehircilik ve risk odaklı bütünleşik afet idaresi kapsamında 150.9 milyar lira harcama yapıldığı belirtiliyor. Raporda bu kaynağın tamamının da mekansal planlama ve kentsel dönüşüm için TOKİ’ye hisse olarak verildiği bilgisi yer alıyor.

AFAD’A DEV BÜTÇE

Depremle ilgili bakanlıkların başında Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı geliyor. Bütçeden bakanlıklara ayrılan ödeneklere bakıldığında Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın 2025 bütçesi 219.2 milyar lira. Bakanlığın 3 aylık harcaması 77.3 milyar lira. Türkiye’de daha çok afet sonrasında yapılacak işler için ödenek ayrılıyor. Örneğin Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı’nın (AFAD) bu yılki ödeneği 266.9 milyar lira. Bu ödenek birçok bakanlığın yıllık ödeneğinin üzerinde. Öyleki AFAD’ın bütçesi, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın bütçesini bile aşıyor.