Depremler önceden tahmin edilebilir mi? Bilim insanları ne diyor?
Depremlerın tam olarak ne vakit olacağını kestirim etmek günümüz teknolojisiyle şimdi mümkün değil. Fakat bilim insanları, fay sınırlarındaki hareketlilik, mikro sarsıntılar ve yer kabuğu tansiyon tahlilleriyle riskli devirleri öngörebiliyor. Zelzele uzmanı Dr. Judith Hubbard, depremlerin varsayım edilmesinde yaşanan zorlukları için kaleme aldı.
DEPREMİ EVVELDEN KESTİRİM ETMEK MÜMKÜN MÜ?
Bilim insanları, erken sismik işaretleri inceleyerek küçük şiddetli bir sarsıntının daha büyük bir sarsıntıya dönüşmesini kestirim etmenin mümkün olup olmadığını araştırdı. Maalesef 2016’da gerçekleştirilen bir çalışma bunun öngörülemeyeceğini söylüyor. Muharrirler, tüm dünyada çeşitli zelzele cinslerine bakarak küçük ve büyük ölçekli zelzelelerin sismik işaretlerinin tıpkı olduğu sonucuna varıyor.
Küçük bir kırılmanın büyüyüp büyümeyeceğini belirleyen ana faktörlerden biri, fay boyunca evvelden var olan basınç durumudur. Vakitle tektonik plakaların yavaş hareketi nedeniyle fay üzerindeki basınç daha da artacaktır. Basınç düzeyi, hem zelzelelerde hem de birtakım durumlarda sarsıntı oluşturmayan daha yavaş kaymalarda, fay üzerindeki kayma geçmişine bağlıdır. Bu basınç düzeyi, yer kabuğunda ani kaymalara neden olan yakındaki sarsıntılar tarafından değiştirilebilir. Fay üzerindeki basınç, onun sürtünme kuvvetinden fazla olduğunda da fay kayabilir.
Büyük bir zelzelenin oluşması için geniş bir fay alanında evvelden var olan basıncın sürtünme kuvvetine yakın olması gerekir ki zelzelenin kendisinin neden olduğu dinamik basınç, fayı kenarlarından itmek için kâfi olsun ve fay boyunca onlarca ve yüzlerce kilometre boyunca kademeli olarak ilerleyebilsin. Maalesef, fay üzerinde evvelden var olan basınç oranını ölçmek mümkün değil. Bilim insanları sadece basınç oranındaki değişiklikleri, tektonik hareketlerin yıllık artışlarını yahut bilinen bir sarsıntının bilinen bir fay üzerindeki tesirini iddia edebilir. Bu bilgi, fayın gücü ve mutlak basınç düzeyi bilinmediği takdirde bir fayın ne vakit kırılacağını söylemek için kâfi değildir.
BİLİM İNSANLARI SARSINTILARI VARSAYIM ETMEK İÇİN NELER YAPABİLİR?
Bizler etkin fayları tanımlayıp haritalayabilir ve basıncın ne kadar süratli biriktiği üzerine kestirim yürütebiliriz. Bizler ayrıyeten bir fay üzerinde oluşabilecek muhtemel azamî sarsıntı büyüklüğünü de varsayım edebiliriz. Örneğin 200 kilometreden daha kısa bir fay, 8,5 şiddetinde bir sarsıntı oluşturmak için yetersizdir. Bu bilgi, aletsel, tarihi, arkeolojik ve jeolojik kayıtlardan alınan faylardaki uzun vadeli zelzele kayıtları ile desteklenebilir ve test edilebilir. Bu bilgilerle makul bir müddet boyunca yüksek sarsıntı yaşama mümkünlüğü daha yüksek olan alanlar tanımlanabilir.
Tehlikenin daha yüksek olduğu periyotları belirlemeye çalışabiliriz lakin bu yaklaşımların daha fazla araştırılması gerekiyor. Birtakım durumlarda büyük sarsıntılar daha küçük sarsıntılardan ve artçılardan sonra gerçekleşebiliyor. Zira küçük sarsıntılar dahi bölgesel basınç değişikliklerine neden olarak daha büyük kırılmalara yol açabilir. Bununla birlikte, küçük zelzelelerin sayısı büyük zelzelelere kıyasla daha fazladır. Zelzele büyüklük ölçeğinde her bir aşağı adımda yaklaşık on kat daha fazla sarsıntı gözlenir. Örneğin her 7 şiddetinde sarsıntı aralığında, 4 büyüklüğünde yaklaşık bin adet zelzele meydana gelir. Bununla birlikte hadiselerin yüzde 99’unda 4 büyüklüğünde bir zelzele daha büyük bir olayın habercisi değildir.
Bununla birlikte, büyük zelzeleler vakit zaman yakınlarındaki faylarda daha öbür büyük sarsıntıları de tetikleyebilir. Basınç değişikliklerinin modellenmesi, büyük bir olayın akabinde hangi fayların kayma mümkünlüğünün daha yüksek olduğunu gösterebilir. Bununla birlikte, tetikleme saatler, haftalar, yıllar içinde gerçekleşebileceği yahut hiç gerçekleşmeyebileceği için bu bilgiyi kullanmak sıkıntı olabilir.
