Kene ısırdığında ne yapılmalı, nasıl korunabiliriz?
Yaz aylarının gelmesiyle, kene ısırması kaynaklı Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA) hastalığından vefatlar tekrar gündeme gelmeye başladı. Son olarak Sivas’tan 67 yaşındaki bir kişinin vefat haberiyle vilayette bu yıl KKKA nedeniyle hayatını kaybedenlerin sayısı yediye çıktı.
Kayseri’de bu yıl dört kişi tıpkı hastalık yüzünden ömrünü yitirdi. Sıhhat Bakanlığı’nın datalarına nazaran KKKA’nın Türkiye’de tespit edildiği 2002’den 2024’e dek, 17 bin 132 olay ve 819 mevt kayıtlara geçti.
Bakanlık 11 Haziran’da, bu yıl kene yoğunluğu ile olay ve vefat sayısının olağan seyre kıyasla daha fazla olduğu savları üzerine yazılı açıklama yaptı:
“Türkiye’de kene yoğunluğunun evvelki yıllardan daha fazla olduğuna dair bir tespitimiz bulunmamaktadır.”
Bakanlık tüm kenelerde hastalık etkeni olmadığını, yani her kene tutunan kişinin hastalığa yakalanmadığını da vurguladı.
KENE NEDİR?
Sivas, kene hadiselerinin ve ölümlerin en çok görüldüğü vilayetlerden. BBC Türkçe’ye konuşan Sivas’taki Cumhuriyet Üniversitesi’nden Parazitoloji uzmanı Veteriner Tabip Prof. Dr. Kürşat Altay, keneleri “çok değerli bir vektör, yani hastalık taşıyıcı olan bir eklem bacaklı” olarak tanım ediyor.
Aynı vakitte Türkiye Veteriner Hekimler Birliği Bilim Heyeti Üyesi olan Altay, dünyada 900’den fazla kene çeşidi olduğunu, Türkiye’de bilinen kene çeşidi sayısının 35 olduğunu belirtiyor.
Kırım Kongo Kanamalı Ateşine Hyalomma Marginatum isimli bir kene çeşidi yol açıyor. KKKA hastalığının taşıyıcısı Latince Hyalomma marginatum ismi verilen cins.
Prof. Dr. Kürşat Altay bu cins için, “Üreme potansiyelleri çok yüksek. Bir kene 10 bini aşkın yumurta bırakır. Konakları konusunda seçici değildir, bulabildiği tüm hayvanlardan kan emer” diyor.
KENELER NASIL HASTALIK YAYIYOR?
Kenelerin tek besin kaynağı kan. Prof. Dr. Altay’ın verdiği bilgilere nazaran ömürleri boyunca üç defa kan emiyorlar. Larva, orta periyot nimf ve erginliğe geçiş devirlerinde.
Keneler insanları ısırdıklarında sivrisinek üzere acı vermiyor ve hissedilmiyor.
Altay, keneler için “Konağa tutununca bütün morfolojik ve biyolojik özellikleri birbirini tamamlar” diyor ve ekliyor:
“Morfolojik özelliği oraya sıkıca tutunmasına yardım eder. 15 gün bir yerden ayrılmadan orada kan emer. Zati vektörlüğün, yani hastalık taşımanın temelinde de bu kan emme vardır.”
Prof. Kürşat Altay, kenelerin emdikleri kanın pıhtılaşmasını tükürük salgılarıyla önlediğini söylüyor:
“Kenelerin tükürük salgısında pıhtılaşmayı engelleyen hususlar var. Bunun için tükürük salgısı yaparken birebir yolla kendisindeki virüsleri, patojenleri karşıya nakleder.”
EN SIK HANGİ BÖLGELERDE GÖRÜLÜYOR?
KKKA olayları ve vefat haberleri genelde Tokat, Sivas, Kayseri, Giresun üzere vilayetlerde ağırlaşıyor.
Prof. Altay, Kelkit Vadisi ismi verilen, Erzurum ve Artvin’den başlayıp Çorum ve Amasya’ya kadar devam eden bölgede hyallomma marginatum tipinin keneler ortasında birinci sırada görüldüğünü söylüyor.
Prof. Altay bunun nedenini şöyle açıklıyor:
“Gerek yükselti, gerek nem oranı, gerek ısı, gerekse uygun konak yoğunluğu bu bölgede hyalomma marginatum için en en ülkü ortamı olulturuyor. Bu kene tipi İç Anadolu’da da var, Ankara’da, Manisa’da da var. Ancak en ülkü, uygun bölgede en ağır biçimde bulunuyor.”
KENEYLE ÇABA MÜMKÜN MÜ?
Peki kenelerle uğraş mümkün mü?
Prof. Altay, “Şu an keneleri büsbütün yok edemiyoruz diye kabul ediyoruz” diyor ve bunu nedenlerini dört başlıkta sıralıyor:
* Üreme potansiyelleri çok yüksek.
* Ömür alanları çok geniş. Yaban hayatının bulunduğu her yer hayat alanı.
* Kenelerin konak yelpazesi çok geniş. Sığır, koyun, keçi üzere evcil hayvanların dışında, her çeşit hayvana da tutunabiliyorlar.
* Kenelerin konak dışında, yani yerde, toprakta geçirdikleri vakit çok fazla. Ömürlerinin % 85-90’ını yerde geçiriyorlar. Hasebiyle bunlara müdahale bahtınız çok azalıyor.
Altay, “Bunları kabul ederek hareket etmemiz ve insanları muhafazaya çalışmamız gerekiyor” diye de ekliyor.
KORUNMA İÇİN NE YAPMALI?
Kene tutunması, deri hastalıkları ile uğraşan tıp biliminin (dermatoloji) alanına giriyor.
BBC Türkçe’ye konuşan Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Tıp Fakültesi Deri ve Zührevi Hastalıklar Ana Bilim Kısmı Lideri Prof. Dr. Sema Aytekin kene tutunmasından korunma tedbirlerini şöyle sıralıyor:
* Tarlada bağda bahçede çalışacaksak ya da pikniğe gideceksek bilhassa KKKA’nın olduğu yerlerde giysilere dikkat edilecek. Uzun pantolonlar giyilecek, bunlar çorap içine yerleştirilecek. Uzun kollu giyilecek ki kene cilde tutunamasın. Kene gelirse, görülebilsin diye de açık renk kıyafetler tercih edilmeli.
* Yalnızca kene değil tüm böcekler, sinekler için geçerli. Çok canlı renkli kıyafetler seçilmemeli, parfüm kullanılmamalı, pikniğe bebek götürüyorsak parfümlü ıslak mendil kullanmayacağız. Bu genel olarak tüm sinekleri, böcekleri ve keneleri çeker.
* Meskene döndükten sonra da birbirimizin muayenesini yapacağız. Muhakkak bölgelere kene tutunursa gözden kaçabiliyor. Mesela saçlı deride olabiliyor, kıvrım bölgelerinde olabiliyor. Daha çok bacaklarda oluyor fakat gizli bölgeler de kesinlikle denetim edilmeli.
Prof. Aytekin, kene tutunması durumunda, kenenin mümkün olduğu kadar kısa müddette çıkartılması ve bir sıhhat kuruluşuna gidilmesinin beklenmemesi gerektiğini vurguluyor.
Aytekin, “Çünkü kene ne kadar uzun müddet deride kalırsa, hastalık o kadar bulaştırıcı olabiliyor” diyor.
KENE NASIL ÇIKARTILMALI?
Aytekin kenelerin inançlı çıkartılabilmesi için yapılması gerekenlerin başında çıplak elle dokunmamak olduğunu söylüyor:
“Mümkünse eldivenle, ancak açık alanda eldiven bulunamazsa bir naylon ya da kumaş olabilir, bununla kenenin mümkün olduğu kadar cilde yakın kısmından, baş kısmından tutularak çıkarılması gerekir.
“Tabii elle tutmak çok güç. Bir cımbız varsa cilde çok yakın kısmından keneyi tutarak çekmek en hoşu. Bununla ilgili çok hoş görüntüler da var.”
Aytekin, kenenin karın kısmının tutulmaması ve patlatılmaması gerektiğini bilhassa vurguluyor.
Çıkartıldıktan sonra da tutulum alanının antiseptikle, sabunlu suyla ya da hiçbiri yoksa yalnızca suyla temizlenmesi gerektiğini anlatıyor ve ekliyor:
“Hastalığın sık görüldüğü bir yer değilse, kene pak çıkarılırsa hastaneye gitmeye gerek yok. Ama olur da bir hafta içinde ateş olursa, öteki bir şikayet olursa hastaneye gidebilir. Her kene hastalık bulaştıracak diye bir şey yok. Her kene ısırığında telaşlanmaya gerek yok.”
Sağlık Bakanlığı’nın tavsiyeleri de bu tarafta.
Bakanlık “Kişi keneyi kendisi çıkaramadığı durumlarda en yakın sıhhat kuruluşuna başvurmalıdır” diyor.
KENELERİN YOL AÇTIĞI HASTALIKLAR
Sağlık Bakanlığı’na nazaran KKKA, kenenin tutunması yahut bununla temas sonucu bulaşıyor. Ayrıyeten virüslü hayvanların yahut hasta insanların kan, doku, beden sıvılarına korunmasız temas sonucu da bulaşabiliyor.
Hastalık virüsün alınma formuna bağlı olarak 1-14 gün sürebilen kuluçka periyodundan sonra ateş, halsizlik, üşüme, titreme, yaygın kas ağrıları, baş ağrısı, bulantı-kusma, ishal, yüzde ve gözlerde kızarıklık, deri döküntüsü üzere şikâyetlerle kendini gösteriyor.
Bilinen net tedavisi ya da aşısı olmayan hastalığın tedavisinde takviye tedavisi seçenekleri oluşturuyor. Hastaların yüzde 5’e yakını hayatını kaybediyor.
Kenelerin yol açtığı bir öteki önemli hastalık da Lyme hastalığı. Tekrar Sıhhat Bakanlığı’nın aktardığı bilgilere nazaran bulaşma, enfekte İxodes cinsi kenelerin ısırmaları sonucu gerçekleşiyor.
Hastalığın belirtileri ortasında deri döküntüsü, eklem ağrıları, baş ağrısı, yorgunluk ve ateş üzere semptomlar bulunabiliyor. Teşhis klinik belirtiler, fizikî muayene ve kan testleri ile konulabiliyor.
Lyme hastalığı antibiyotiklerle tedavi edilebiliyor. Tedavi müddeti ve kullanılan antibiyotikler, hastalığın evresine ve şiddetine nazaran değişiklik gösterebiliyor. Hastalık vaktinde tedavi edilmezse önemli sıhhat problemlerine yol açabiliyor.
Bunlar ortasında deri döküntülerinin bedene yayılması, yüz felci, beyin zarı iltihabı nedeniyle şiddetli baş ağrısı ve ense sertliği, büyük eklemlerde ağrı ve şişlik, kalp çarpıntısı ve baş dönmesi yer alıyor.
