Semerkand deklarasyonunun perde arkası… Türk devletleri neden Güney Kıbrıs’ı tercih etti?

Özbekistan’ın Semerkant kenti 3-4 Nisan tarihleri ortasında I. AB-Orta Asya Zirvesi‘ne mesken sahipliği yaptı. Doruğun en kıymetli olayı elbet, AB’nin bölge ülkelerine ulaşım, kritik hammaddeler, su kaynakları, güç, iklim ve uydu interneti üzere alanları kapsayacak 12 milyar avro fiyatında yatırım kelamı vermesiydi.

Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev‘in mesken sahipliğinde düzenlenen tepeye, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Serdar Berdimuhammedov, AB Konseyi Başkanı Antonio Kosta ve Avrupa Komisyonu Lideri Ursula von der Leyen ile AB’ye bağlı memleketler arası finans kuruluşlarının üst seviye yöneticileri katıldı.

Düne kadar, Türk Devletler Teşkilatı (TDT) üyesi bu devletlerin, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti‘ni (KKTC) tanıyacağına dair haberler çıkarken, doruğun akabinde 5 Orta Asya ülkesi peş peşe Güney Kıbrıs lehine diplomatik adımlar attı.

Moskova merkezli Eurasia Daily‘de yayımlanan bir tahlile nazaran, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın mevcut ekonomik ve siyasi durumu daha istikrarlı olsaydı, muhtemelen Kıbrıs çatlağı da ortaya çıkmazdı.

Söz konusu ülkeler, Türk dünyası ile dayanışma ve Avrupa yatırımları ortasında bir tercih yapmak durumunda kaldı ve tercihlerini AB yatırımlarından yana kullandı.

İşte, o tahlilden öne çıkanlar…

BİLDİRİDEN ÇIKAN KRİTİK MESAJ

4 Nisan’da, tepenin sonuçlarına ait ortak bir bildiri yayımlandı. Bu bildirinin 3. paragrafında Rusya’ya yönelik üstü kapalı bildiriler vardı.

Ancak birebir bildirinin 4. paragrafı, Türkiye’yi ziyadesiyle ilgilendiren bir hususa temas ediyordu:

“Tüm Devletlerin egemenliğine ve toprak bütünlüğüne, tüm memleketler arası ve bölgesel forumlarda hürmet göstermeyi ve bu prensiplere muhalif rastgele bir adımdan kaçınmayı taahhüt ettik. Tıpkı ruhla, BM Güvenlik Kurulu’nun 541 (1983) ve 550 (1984) sayılı kararlarına olan sağlam bağlılığımızı yineledik. Bölgesel işbirliği çerçevesine iştirakin, AB ve Orta Asya bağlantılarının güçlendirilmesi için gerekli kalmaya devam eden bu milletlerarası prensiplere tam hürmet göstermesi gerektiğini vurguladık. Bu bağlamda, Türkmenistan, memleketler arası yükümlülüklerini daimi tarafsızlık statüsünün prensiplerine sıkı bir halde uygun olarak uyguladığını hatırlatır.”

550 VE 541 SAYILI KARARLARIN KAPSAMI

BM Güvenlik Kurulu’na ilişkin bu kararlar, BM’ye üye tüm Devletlere, ‘Kıbrıs Cumhuriyeti’nin egemenliğine, bağımsızlığına, toprak bütünlüğüne hürmet gösterme’ ve ‘Adada, Kıbrıs Cumhuriyeti Hükümeti dışında rastgele öteki bir hükümeti [yani KKTC’yi] tanımama’ davetinde bulunuyor.

KKTC’nin bağımsızlık ilanından sadece 3 gün sonra, 18 Kasım 1983 tarihinde kabul edilen bu karara karşı yalnızca Pakistan karşı oy kullanmış, Ürdün de çekimser kalmıştı.

550 sayılı karara gelince; 11 Mayıs 1984’te 13 ülke tarafından onaylandı. Pakistan tekrar karşı oy kullanırken bu kez da ABD çekimser kaldı.

Bu karardaki kilit noktalar ise 2’den 5’e kadar olan unsurlardı:

“[İlgili karar] Türkiye ile Kıbrıs Türk liderliği ortasında gerçekleştirilen kelamda ‘büyükelçi değişimi’ de dahil olmak üzere tüm ayrılıkçı aksiyonları kınar; bu hareketleri hukuken geçersiz ve uygulanamaz ilan eder ve derhal sona erdirilmeleri davetinde bulunur. Ayrılıkçı teşebbüslerin bir sonucu olarak ilan edilen kelamda ‘Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ isimli devletin hiçbir formda tanınmaması istikametindeki davetini bir kere daha yineler; tüm devletlerin bu yapıya hiçbir formda yardım etmemesi ya da takviye vermemesi gerektiğini vurgular. Tüm devletlere, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin egemenliğine, bağımsızlığına, toprak bütünlüğüne, birliğine ve bağlantısızlık siyasetine hürmet gösterme davetinde bulunur. Ayrıyeten, Varosha [Maraş] bölgesine, buranın sakinleri olmayan bireylerin yerleştirilmesi istikametindeki teşebbüsleri kabul edilemez bulur ve bu bölgenin Birleşmiş Milletler kontrolüne devredilmesini talep eder.”

BU KARARI İMZALAMAK NE MANAYA GELİYOR?

Bütün bunlar şu manaya geliyor;

I. Avrupa Birliği-Orta Asya Zirvesi ile birlikte, TDT üyesi olan Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan (gözlemci) ve üye olmayan Tacikistan, resmi olarak, KKTC’nin bağımsızlığını reddetti ve Türk Silahlı Kuvvetleri’ni (TSK) Kıbrıs adasında ‘işgalci’ olarak gören BMGK kararına katılarak Ankara’nın karşısında konumlandı.

Burada, KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar‘ın 4 Kasım 2024’te Kırgızistan‘ı ziyaret ettiğini hatırlatmakta yarar var.

Bu bildiriyle ilişkili olarak, KKTC‘nin, Macaristan ve Türkmenistan ile birlikte gözlemci olduğu TDT’nin geleceği hakkında da soru işaretleri ortaya çıktı.

GÜNEY KIBRIS-ORTA ASYA ALAKALARININ ART PLANI

Bu dört devletin Kıbrıs sorununda ortaya koydukları tavrı daha âlâ anlamak için ilgilerin art planına ve yakın tarihi sürece göz atmkakta yarar var. Ama hepsinden evvel, ‘Güney Kıbrıs’ın, 2026’nın birinci yarısında AB Kurulu’na başkanlık yapacak olduğunu’ akılda tutmak gerekiyor.

• Özbekistan, 19 Aralık 2024’te birinci sefer Güney Kıbrıs‘a bir büyükelçi atadı. Roma’da ikamet eden Özbek Büyükelçi Abat Fayzullayev, itimat mektubunu Güney Kıbrıs Cumhurbaşkanı Nikos Hristodulidis‘e sundu. 
• Aynı yıl 21 Aralık’da, Özbekistan Büyükelçisi, Güney Kıbrıs Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Stavros Stavru ile bir görüşme gerçekleştirdi, akabinde Güney Kıbrıs-Özbekistan İş Birliği Derneği‘nin kuruluş toplantısı yapıldı.
• 21 Şubat 2025’te Kazakistan Büyükelçisi Nikolay Jumakanov, inanç mektubunu Güney Kıbrıs Cumhurbaşkanı’na sundu. 
• 6 Mart’ta, Kazakistan Dışişleri Bakanı Murat Nurtleu, adayı ziyareti sırasında Güney Kıbrıs Dışişleri Bakanı Konstantinos Kombos ile görüştü. Bu görüşmeler sırasında, Kazak Bakan, 2024 yılında Güney Kıbrıs’ın Kazakistan iktisadına yaptığı yatırımların hacminin 227 milyon dolar olduğunu söyledi. 

• Mart 2025 prestijiyle, Kazakistan’da 367 Güney Kıbrıs sermayeli şirket kayıtlıydı.
• Kazakistan bugün, iki ülke ortasında direkt uçuşların başlatılmasını görüşüyor ve Güney Kıbrıs-Kazakistan İş Birliği Derneği, Güney Kıbrıs ile ekonomik işbirliğini geliştirmek için ağır bir art kapı diplomasisi yürütüyor.
• Kırgızistan, 27 Eylül 2024’te, BM Genel Şurası’nın 79. oturumu kapsamında New York’ta, Güney Kıbrıs ile diplomatik pasaport sahiplerini vize gerekliliklerinden muaf tutan bir mutabakat imzaladı.
• Son olarak, Türkmenistan da başka Türk devletleriyle tıpkı seviyeyi yakalamaya çalışması dikkatlerden kaçmıyor. Çünkü 31 Mart 2025’te, Roma’da ikamet eden Türkmenistan Büyükelçisi Toli Komekov, itimat mektubunu Güney Kıbrıs Cumhurbaşkanı’na sunan son elçi oldu.

Eldeki datalar, Semerkand’da imzalanan deklarasyonun, Orta Asya’daki devletlerin izlediği şuurlu siyasetin bir sonucu olduğunu gösteriyor.

SEMERKAND DEKLARASYONUNUN PERDE ARKASI

Eurasian Daily‘e nazaran kelam konusu devletler, Güney Kıbrıs Rum İdaresi’ni (GKRY), yasal statüye sahip olması nedeniyle ekonomik faaliyet açısından daha cazip bir ortak olarak görüyor. Yasal statüye sahip olmayan KKTC ise ekonomik açıdan, ekonomisi halihazırda âlâ durumda olmayan Türkiye’ye bağlı bir merkez olarak kabul ediliyor.

Buna ek olarak, 4 devlet başkanı için KKTC’nin tanınmaması, yalnızca Brüksel için değil, birebir vakitte Moskova için de bir tıp sinyal niteliğinde: Kelam konusu devletler, KKTC’yi tanımayı reddederek bir bakıma, Türkiye’nin aktifliğini artırdığı Türk dünyasında, ‘Rusya’nın tesir alanından büsbütün çıkmadıklarını da gösteriyor.’

Astana, Taşkent, Bişkek ve Aşkabat idareleri, Semerkand deklarasyonu ile birlikte, ‘Ankara ile yakınlaşmanın, Brüksel ile bağlantılarda sorun yaratma ihtimalinin belirdiği noktada sona ereceğini’ açıkça ortaya koydu. Şayet Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın mevcut ekonomik ve siyasi durumu daha istikrarlı olsaydı, muhtemelen Kıbrıs sıkıntısının yarattığı bu diplomatik çatlak da ortaya çıkmazdı. Fakat Erdoğan, ekonomik kriz ortamında, Avrupa Birliği ve Birleşik Krallık tarafından desteklenen ana muhalefet partisi CHP ile iç siyasette gayret etmek zorunda. 

Bu nedenle, kelamını ettiğimiz bu ülkeler de Türk dünyası ile dayanışma ve Avrupa yatırımları ortasında bir tercih yapmak durumunda kaldı.

Son analizde; Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan, tercihini AB yatırımlarından yana kullandı.